JĘZYK WŁOSKI
Czy wiesz, że język włoski, tak zwany italiano standard również dla Włochów jest językiem obcym? Brzmi niedorzecznie? A jednak to prawda! Poznaj niezwykłą historię jego narodzin.
Język włoski i jego starożytne korzenie
Historia języka włoskiego sięga starożytności i czasów dominacji Cesarstwa Rzymskiego w basenie Morza Śródziemnego. W prawie całym Imperium Rzymskim językiem urzędowym była łacina. Ta jednak była niejednorodna i podzielona na dwie odmiany. Literaci i ludzie kultury posługiwali się łaciną klasyczną, zaś zwykli mieszkańcy imperium rzymskiego mówili językiem potocznym (ludowym).
Łacina ludowa była językiem praromańskim (łac. sermo vulgaris oznacza mowę plebejską) i z niej wywodzą się późniejsze języki romańskie: język włoski, hiszpański, portugalski, francuski i rumuński, a także języki już wymarłe jak judeo-portugalski oraz dalmatyński, który zniknął w czerwcu 1898 roku, wraz ze śmiercią na wyspie Krk, Tuone Udaina – ostatniej osoby, która nim się posługiwała.
foto: Vikimedia Commons
W czasie ekspansji Cesarstwa Rzymskiego w Europie, podbijana ludność stopniowo ulegała latynizacji, to znaczy, że miejscowe języki ulegały wyparciu na rzecz łaciny potocznej. Nie było to jednak wyparcie całkowite, ponieważ miejscowe języki odciskały swój ślad na łacinie ludowej.
Rozległość terenów podbitych przez Rzymian i związane z tym olbrzymie zróżnicowanie narodów poddanych procesowi latynizacji, spowodowało powstanie tak wielu dialektów, które są niczym innym, jak różnymi wariacjami łaciny potocznej. Proces ten znacznie się nasilił po upadku cesarstwa, kiedy zerwana została łączność między poszczególnymi terenami. Drugim elementem mającym wpływ na zróżnicowanie dialektów był proces naturalnej ewolucji jakiemu podlegają wszystkie języki.
Indovinello veronese, czyli zagadka werońska
W 1924 w bibliotece biskupstwa w Veronie, Vincenzo De Bartholomaeis, odkrywa przypadkiem inskrypcję w postaci zagadki, którą nieznany kopista umieścił na marginesie pergaminowego rękopisu.
Rękopis zredagowany został w Hiszpanii około VIII lub IX wieku, natomiast sama inskrypcja pochodziła z okresu późniejszego. Choć istnieją spory wśród naukowców czy zagadka jest napisana w języku łacińskim, czy jest to już język włoski, to większość opowiada się za przekonaniem, że jest to jeden z pierwszych dokumentów z wczesnej fazy rozwoju języka włoskiego, zwanego volgare.
Tekst zagadki zawiera zarówno latynizmy jak i słowa potoczne- być może w ten sposób autor chciał uczynić tekst bardziej zrozumiałym dla wszystkich.
Zagadka brzmi:
Se pareba boves,
alba pratàlia aràba
et albo versòrio teneba,
et negro sèmen seminaba
Tłumaczenie na włoski / polski:
Spingeva avanti i buoi / Prowadził przed sobą woły
solcava arando un campo bianco / białe pole orał
teneva un bianco aratro / biały pług trzymał
e seminava nero seme / czarne ziarno siał
Jakie jest rozwiązanie zagadki?
Autor miał na myśli pisarza, którego palce (woły) zapisywały pergamin (białe pole) za pomocą pióra (pług) i atramentu (czarne ziarno).
Placiti Cassinesi
Placiti Cassinesi to cztery dokumenty zawierające zeznania świadków w sprawie sporu o przynależność pewnych ziem w Capua, Sessa Aurunca i Teano do klasztoru w Montecassino.
Świadkowie, którymi byli klerycy, wskazali granice terenów nielegalnie zajętych przez pewnego gospodarza po zniszczeniu opactwa w 885 roku przez Saracenów. Dokumenty zostały napisane po łacinie, natomiast sama formuła zeznania świadków, zapisana została w języku volgare ( Sao ko kelle terre, per kelle fini que ki contene…”). Dokumenty powstały między 960 i 963 roku i są pierwszymi urzędowymi dokumentami sporządzonymi we włoskim volgare. Obecnie przechowywane są w bibliotece klasztoru w Montecassino.
Po przesłuchaniu trzech świadków, spór pomiędzy benedyktynami i miejscowym wasalem, sędzia rozstrzygnął na korzyść klasztoru.
Bez wątpienia dokumenty zostały sporządzone przez osobę, która władała zarówno łaciną jak i językiem volgare. Użycie języka volgare było świadome i osoba, która to uczyniła, doskonale rozróżniała te dwa języki. Prawdopodobnie zastosowanie języka włoskiego volgare miało na celu dotarcie do większej liczby odbiorców, tak aby zapobiec w przyszłości ewentualnym roszczeniom, co do terenów opactwa.
Szkoła sycylijska i początek historii literatury włoskiej
W pierwszej połowie XIII, król Sycylii, Fryderyk II Hohenstauf (Federico II di Svevia), hojnie wspierał działalność literacką i kulturalną. W tej sprzyjającej atmosferze, na dworze królewskim, narodziła się grupa poetów znana jako sycylijska szkoła poetycka, która poprzez swoją działalność przyczyniła się do spopularyzowania języka sycylijskiego.
W tym okresie język sycylijski zdominował inne języki, a twórczość poetów sycylijskich dała początek historii literatury włoskiej.
Druda połowa XIII wieku przyniosła jednak zmiany. Na znaczeniu zyskała Florencja, która poprzez swoją rosnącą potęgę ekonomiczną i polityczną stała się zarazem kolebką kultury i cywilizacji. Dzięki mecenatowi najwięksi artyści mieli możliwość rozwijać swoje talenty i poprzez swoje dzieła rozsławiać Florencję, a także język florencki. Tutaj żyli i tworzyli między innymi Giotto oraz Brunelleschi (autor słynnej kopuły, będącej symbolem Florencji), a także uważani za trzy filary języka włoskiego: Dante, Petrarca i Boccaccio.
Kwestia języka włoskiego
W wieku XIV nie istnieje jeszcze państwo włoskie. Półwysep jest wciąż podzielony terytorialnie i zróżnicowany językowo. Językiem urzędowym nadal pozostaje język łaciński, ale ludność każdego z państw-miast na co dzień posługuje się swoim dialektem. W środowisku literackim od dawna toczy się jednak dyskusja nad problemem języka, a mianowicie: który język byłby właściwy do zaadaptowania na całym półwyspie?
Problem ten osiągnął kulminację wraz z wydaniem traktatu Dantego Alghieri, Il De vulgari eloquentia (L’eloquenza in lingua volgare). Jest on poświęcony włoskim dialektom i propaguje język ludowy, jako język nauki i kultury. Dante próbuje również ustalić zasady dla jednolitego, szlachetnego języka narodowego. Ten traktat językoznawczy powstał w latach około 1303 – 1305 i napisany został w języku łacińskim.
Dlaczego Dante pisał po łacinie skoro usiłował przekonać do idei wspólnego języka? Ponieważ dzieło to skierowane było do elit: ludzi nauki, kultury i sztuki. Współcześni Dantemu ludzie z wyższych sfer, pogardzali językiem volgare, uważając go za język niski, potoczny. Jednak według Dantego, język volgare, nie tylko miał zdolność wyrażania wzniosłych idei w sposób równie elegancki co łacina, ale przewyższał go, dając możliwość ich wyrażania w sposób bardziej przystępny i właściwy.
Najbardziej znany poematem Dantego napisanym w języku florenckim jest oczywiście Boska komedia (La divina commedia). To arcydzieło wywarło ogromny wpływ na kulturę europejską. Rola Dantego w popularyzacji języka volgare była na tyle znacząca, że jest uważany za tego, który dał życie językowi włoskiemu.
Pietro Bembo i język włoski
W wieku XVI Pietro Bembo zabrał głos w ciągle aktualnej dyspucie dotyczącej kwestii języka. W swoim utworze Prose della volgar lingua (Rozprawy o mowie pospolitej), autor wysunął propozycję, by wzorować się na języku łacińskim- tak jak w łacinie zostały wzięte za model języka dzieła Cycerona dla prozy, a Wergiliusza dla poezji, tak również w języku volgare powinien zajść ten sam proces. Według Bembo ze względu na doskonałość języka wzorem do naśladowania w poezji powinien być Francesco Petrarca, a w prozie Boccaccio. Bembo proponuje zatem wzorowanie się na XIII wiecznym języku florenckim. Pominięcie Dantego, Bembo tłumaczy tym, że jego język był zbyt niedojrzały, by mógł stanowić wzór języka narodowego. Od drugiej połowy XVI wieku język volgare był już w powszechnym użyciu w piśmiennictwie na całym półwyspie i właśnie od tego momentu językoznawcy zaczynają mówić o języku włoskim. Jest to jednak język wciąż niejednorodny, podzielony na wiele dialektów regionalnych.
Alessandro Manzoni
W ciągu kolejnych wieków w narodzie włoskim dojrzewa chęć do zjednoczenia, zarówno terytorialnego jak i językowego. Pomimo chęci, brak skutecznych działań sprawia, że pierwszej połowie XIX wieku kwestia jednolitego, wspólnego języka wciąż pozostaje nierozwiązana. Jednym z najważniejszych głosów w tym okresie w kwestii języka, była dyskusja zainicjowana przez Alessandro Manzoniego, autora słynnego utworu I Promessi Sposi (Narzeczeni), wydanego w roku 1827, do którego przez wiele lat poszukiwał najbardziej właściwego języka. Autor zwraca uwagę na fakt, że w przeciwieństwie do innych państw, takich jak: Hiszpania, Francja czy Anglia, Włochy w mowie oraz w piśmie posługują się dwoma odmiennymi językami.
Język pisany był według Manzoniego staroświecki, uczony, zbyt trudny do zrozumienia dla zwykłych ludzi. Z tego powodu pisarz, który by być nowoczesnym i zrozumianym, był zmuszony do używania języka bliskiego mówionemu, jednocześnie ryzykował naleciałości dialektalne i ograniczenia zasięgu swego utworu do danego regionu. Z drugiej strony, używania tradycyjnego języka literackiego, skutkowało jego większym zasięgiem terytorialnym, ale wąskim zasięgiem odbiorców, ograniczonym tylko do uczonych.
Manzoni postulował za zaadaptowaniem języka florenckiego jako włoskiego języka oficjalnego, jednak nie tej jego odmiany używanej w literaturze i drogiej purystom, a odmiany mówionej, używanej przez wykształconych florentczyków w sytuacjach codziennego życia.
Zjednoczenie Włoch i język włoski
Momentem przełomowym w historii języka włoskiego była druga połowa wieku XIX, kiedy półwysep zjednoczył się i w roku 1861 powstało Królestwo Włoch. Język włoski, tak zwany italiano standard, początkowo używany był przez znikomą część społeczeństwa włoskiego. Do jego rozwoju przyczyniło się wprowadzenie obowiązkowej edukacji oraz rewolucja przemysłowa i związana z nią migracja ze wsi do miast. Językiem dominującym stawał się język włoski, którym posługiwano się w miastach. Kolejnym ważnym czynnikiem była I wojna światowa. Na froncie spotykali się ludzie mówiący różnymi dialektami, współdziałanie z utrudnioną komunikacją było trudne, niezbędne stawało się posługiwanie wspólnym językiem.
Niebagatelną rolę odegrały również prasa, kino, radio i telewizja, które docierały do wszystkich warstw społecznych. Pod wpływem tych wszystkich czynników, zmiany następowały w szybkim tempie i choć język włoski wciąż pełen wyrażeń dialektalnych, to można już go określić, jako wspólny język narodowy.
Okres faszyzmu i puryzm językowy
Okres faszyzmu we Włoszech miał olbrzymi wpływ na język włoski. Dialekty zostały uznane przez reżim nie tylko za coś wulgarnego i niewłaściwego, ale nawet noszącego znamiona przestępstwa. Powstały podręczniki i gramatyki do nauki języka włoskiego, szkoła stosowała duży nacisk na uczniów, karząc ich za używanie dialektów. Język w sytuacjach oficjalnych i przestrzeni publicznej obwarowany został wieloma ustawami, zakazującymi używania dialektów i zapożyczeń z języków obcych. Wszystkie te działania spowodowały, że dialekty stały się w świadomości Włochów czymś wstydliwym i niewłaściwym.
Dodaj komentarz